ธาตุสี่
ภิกษุทั้งหลาย !
ธาตุมีสี่อย่างเหล่านี้สี่อย่างเหล่าไหนเล่า ?
สี่อย่าง คือ
ปฐวีธาตุ
อาโปธาตุ
เตโชธาตุ
วาโยธาตุภิกษุทั้งหลาย !
เหล่านี้แล คือ ธาตุสี่อย่าง
( บาลี – นิทาน. สํ. ๑๖/๒๐๓/๔๐๓ )
เทียบเคียงพระไตรปิฎกบาลีสยามรัฐ กดที่นี้
ภิกษุทั้งหลาย !
ปฐวีธาตุเป็นอย่างไรเล่า ?ปฐวีธาตุที่เป็นไปในภายในก็มี
ที่เป็นภายนอกก็มีภิกษุทั้งหลาย !
ปฐวีธาตุที่เป็นไปในภายในเป็นอย่างไรเล่า ?ภิกษุทั้งหลาย !
ส่วนใดเป็นของแข็ง เป็นของหยาบ
อันวิญญาณธาตุอาศัยแล้ว
ซึ่งมีอยู่ในตน เฉพาะตน กล่าวคือผมทั้งหลาย ขนทั้งหลาย
เล็บทั้งหลาย ฟันทั้งหลาย
หนังเนื้อเอ็นทั้งหลาย กระดูกทั้งหลายเยื่อในกระดูก ไต หัวใจ ตับ พังผืด ม้าม
ปอด ลำไส้ ลำไส้สุด อาหารในกระเพาะ
อุจจาระ หรือแม้ส่วนอื่นอีกไร ๆภิกษุทั้งหลาย !
นี้เรียกว่า ปฐวีธาตุที่เป็นไปในภายในภิกษุทั้งหลาย !
ปฐวีธาตุที่เป็นไปในภายในก็ตาม
ที่เป็นภายนอกก็ตามนี้แหละเรียกว่า ปฐวีธาตุ
ภิกษุทั้งหลาย !
อาโปธาตุเป็นอย่างไรเล่า ?อาโปธาตุที่เป็นไปในภายในก็มี
ที่เป็นภายนอกก็มีภิกษุทั้งหลาย !
อาโปธาตุที่เป็นไปในภายในเป็นอย่างไรเล่า ?ภิกษุทั้งหลาย !
ส่วนใดเอิบอาบเปียกชุ่ม อันวิญญาณธาตุอาศัยแล้ว
ซึ่งมีอยู่ในตน เฉพาะตน กล่าวคือน้ำดี เสลด หนอง โลหิต เหงื่อ มัน
น้ำตา น้ำเหลือง น้ำลาย น้ำเมือก
น้ำลื่นหล่อข้อ น้ำมูตร หรือแม้ส่วนอื่นอีกไร ๆภิกษุทั้งหลาย !
นี้เรียกว่า อาโปธาตุที่เป็นไปในภายในภิกษุทั้งหลาย !
อาโปธาตุที่เป็นไปในภายในก็ตาม
ที่เป็นภายนอกก็ตามนี้แหละเรียกว่า อาโปธาตุ
ภิกษุทั้งหลาย !
เตโชธาตุเป็นอย่างไรเล่า ?เตโชธาตุที่เป็นไปในภายในก็มี
ที่เป็นภายนอกก็มีภิกษุทั้งหลาย !
เตโชธาตุที่เป็นไปในภายในเป็นอย่างไรเล่า ?ภิกษุทั้งหลาย !
ส่วนใดเป็นของเผา เป็นของไหม้
อันวิญญาณธาตุอาศัยแล้ว
ซึ่งมีอยู่ในตน เฉพาะตน กล่าวคือธาตุไฟที่ยังกายให้อบอุ่นอย่างหนึ่ง
ธาตุไฟที่ยังกายให้ชราทรุดโทรมอย่างหนึ่ง
ธาตุไฟที่ยังกายให้กระวนกระวายอย่างหนึ่งธาตุไฟที่ทำอาหาร ซึ่งกินแล้ว
ดื่มแล้ว เคี้ยวแล้ว ลิ้มแล้ว
ให้แปรไปด้วยดีอย่างหนึ่ง หรือแม้ส่วนอื่นอีกไร ๆภิกษุทั้งหลาย !
นี้เรียกว่า เตโชธาตุที่เป็นไปในภายในภิกษุทั้งหลาย !
เตโชธาตุที่เป็นไปในภายในก็ตาม
ที่เป็นภายนอกก็ตามนี้แหละเรียกว่า เตโชธาตุ
ภิกษุทั้งหลาย !
วาโยธาตุเป็นอย่างไรเล่า ?วาโยธาตุที่เป็นไปในภายในก็มี
ที่เป็นภายนอกก็มีภิกษุทั้งหลาย !
วาโยธาตุที่เป็นไปในภายในเป็นอย่างไรเล่า ?ภิกษุทั้งหลาย !
ส่วนใดเป็นลม ไหวตัวได้
อันวิญญาณธาตุอาศัยแล้ว
ซึ่งมีอยู่ในตน เฉพาะตน กล่าวคือลมพัดขึ้นเบื้องสูงอย่างหนึ่ง
ลมพัดลงเบื้องต่ำอย่างหนึ่งลมนอนอยู่ในท้องอย่างหนึ่ง
ลมนอนอยู่ในลำไส้อย่างหนึ่งลมแล่นไปทั่วทั้งตัวอย่างหนึ่ง
และลมหายใจเข้าออกอย่างหนึ่งหรือแม้ส่วนอื่นอีกไร ๆ
ภิกษุทั้งหลาย !
นี้เรียกว่า วาโยธาตุที่เป็นไปในภายในภิกษุทั้งหลาย !
วาโยธาตุที่เป็นไปในภายในก็ตาม
ที่เป็นภายนอกก็ตามนี้แหละเรียกว่า วาโยธาตุ
( บาลี – อุปริ. ม. ๑๔/๔๓๗-๔๓๙/๖๘๔-๖๘๗ )
เทียบเคียงพระไตรปิฎกบาลีสยามรัฐ กดที่นี้